Prof. Dr. Adem APAK
Aslen Nemr b. Kast kabilesine mensup bir Arap olan, Rumlar tarafından çocuk yaşta esir edilip bir süre onların yanında kaldığı için Suheyb-i Rûmî adıyla da tanınan Suheyb b. Sinan (ra), Irak topraklarında Musul şehri sınırlarına dâhil bir beldede dünyaya geldi. Irak, İslâm öncesi dönemde İran’da kurulmuş bulunan Sâsânî İmparatorluğu hakimiyetinde olup, Suheyb’in babası Sinan da İran kralı (Kisrâ) tarafından aynı bölgede bulunan Übülle şehrinin idarecisi olarak tayin edilmişti. Dolayısıyla Suheyb (ra) doğuştan soylu ve zengin bir aileye mensuptur.
Suheyb’in (ra) yaşadığı Irak toprakları genelde Sâsânîler’in kontrolünde kalmışsa da, zaman zaman bu devlet ile siyasî rakibi durumundaki Bizans İmparatorluğu arasındaki hesaplaşmanın ana sahalarından biri olmuş, dolayısıyla bu bölge sık sık iki taraf arasında el değiştirmelere maruz kalmıştır. Bu mücadeleden en çok Irak’ta yaşayan halklar mağdur olmuşlardı. İki büyük devlet arasındaki savaşlardan birinde Suriye’ye hâkim olan Rumlar, Irak topraklarına hücum ederek Suheyb’in (ra) babasının valilik yaptığı Übülle şehrine girmişler, burada işgal gerçekleştirmişler, ellerine geçirdiklerini de esir olarak yanlarında götürmüşlerdir. Suheyb (ra) de bu saldırıda Rum askerleri tarafından esir edilmiş, bir valinin oğlu iken köle pazarında satılan bir meta durumuna düşmüştür. Ailesi uzun süre onu aramışsa da bir türlü izine rastlayamamıştır.
Rumların elinde bir müddet kalan Suheyb (ra), daha sonra Kuzey Arabistan’da yaşayan Kelb kabilesinden bir şahsa satıldı. Kelbli onu bir miktar hizmetinde tuttuktan sonra Mekke önderlerinden Benî Teym kabilesi reisi Abdullah b. Cüd’ân’a sattı. Yeni sahibi de bir süre sonra onu azat ederek himayesi altına aldı. Bu sebeple İslâm’ın ilk nazil olduğu yıllarında Suheyb-i Rûmî (ra) Mekke’dedir.[1]
Suheyb (ra), Hz. Peygamber’in (sav) davetine icabet eden ilk Müslümanlardır. Nitekim kaynaklarda onun İslâmın ilk devresinde imanını açıklayan yedi kişiden dördüncüsü olduğuna dair rivayetler bulunur. Buna göre Suheyb (ra), Ammâr b. Yâsir (ra) ile birlikte Dârulerkâm’da Hz. Peygamber’in (sav) huzuruna çıkmarak burada Müslümanlığını açıklamıştır.[2] Hz. Peygamber (sav) Suheyb b.Sinan’ın (ra) Müslüman olmasını şu sözleriyle değerlendirmiştir: “İlk Müslümanlar dörttür: Ben Arap milletinin ilk Müslümanıyım. Suheyb b. Sinan Rumların ilk Müslümanı, Selmân-ı Fârisî Farsların ilk Müslümanı, Bilâl de Habeşlilerin ilk Müslümanıdır”.[3]
Mekke müşrikleri, Hz. Peygamber’e (sav) ve onun çağrısına cevap veren Müslümanlara karşı alay ve hakaretten başlayıp öldürmeye varana kadar her türlü psikolojik, ekonomik ve fizikî baskı ve işkence tatbik ediyorlardı. Bu tür faaliyetlerin önde geleni ise Ebû Cehil’di. Kaynakların bildirdiğine göre o, Mekkelilerden herhangi birinin Müslüman olduğunu duyduğunda derhal yanına gider, şâyet muhatabı şehrin önemli bir üyesi ise onu Muhammed’in (sav) dininden daha üstün olan babasının dinini terk etmekle suçlar, ardından da Mekke reisleri olarak onun şerefini düşürmekle tehdit ederdi. Müslüman olan kişi bir tüccar ise, ticarî faaliyetlerini engelleme ve sermayesini yok etmekle korkutmaya çalışırdı. İslâm’a giren kişi şayet köle, fakir ve korumasız bir kimse ise ona karşı şiddet uygulardı.[4] Müslüman olmaları sebebiyle neredeyse bütün iman edenler alay ve hakaretin yanında müşriklerin fiilî saldırılarına da maruz kalmışlardır. Mekke toplumunda en ağır fizikî işkenceye uğrayanlar ise köleler ve himayesiz kişiler olmuştur. Onlar, özellikle hukuken bağlı oldukları (halîf-câr) kabile yöneticileri tarafından hapsedilmişler, aç ve susuz bırakılmışlar, şiddetli dayağa maruz kalmışlar, hatta Mekke’nin sıcak kumları üzerine yatırılıp işkenceye uğratılmak suretiyle dinlerinden dönmeye zorlanmışlardır.
Suheyb b. Sinan (ra), Mekke önderlerinden Abdullah b. Cüd’ân’ın âzatlı kölesi idi. O dönem Arap toplumunda azatlı köleler hiçbir zaman hürlerle eşit haklara sahip değillerdi. Bu sebeple onlar, hukuken hür olmalarına rağmen bağımsız hareket edemezler, mutlaka kendilerini himaye edecek kişilere ihtiyaç duyarlardı. Ancak Suheyb (ra) bir yabancıydı, üstelik yalnızdı, güçlü bir kabilesi ve çevresi de bulunmuyordu. Eski efendisi ise onu kendi haline bırakmıştı. Bu sebeple, hamisi bulunan Müslümanlara istediklerini yapamayan Mekke müşrikleri, kin ve düşmanlıklarını zayıf ve sahipsiz müminlere yönelttiler. İlk Müslümanlar arasında bu tür baskı ve işkenceye en çok muhatap olanların başında Bilâl-i Habeşî (ra) ve Yâsir ailesi ve Suheyb-i Rûmî (ra) gelir.[5]
Suheyb (ra) karşı karşıya kaldığı bütün baskı ve işkencelere rağmen diğer Müslümanlarla birlikte dininde sebat etmiş ve Hz. Peygamber’i (sav) terk etmemiştir. Üstelik müşriklere direniş göstermiş, zaman zaman onların sözlü sataşmalarına cevap vermekten geri kalmamıştır. Nitekim bir gün Mekke çarşısında İlk Müslümanlardan Ammâr b. Yâsir (ra) ve Habbâb b. Eret (ra) ile birlikte yürürlerken müşriklerin “Bakın Muhammed’in beraber olduğu kişiler!” şeklindeki alay ve küçümsemelerine şahit oldu. Karşılık olarak onlara şöyle bir cevap verdi:
“Evet, biz Allah’ın Peygamberi Muhammed’le beraberiz. Onunla oturup kalkıyoruz. Biz Allah’ın Peygamberine iman ettik, ama siz inanmadınız. Biz onu tasdik ettik, siz ise yalanladınız. Unutmayın! Biz Müslüman olduğumuz için değersiz insanlar değiliz, siz de müşrik olduğunuz için bizden asla üstün değilsiniz.” Suheyb’den (ra) böyle bir cevap beklemeyen müşrikler çok kızdılar ve hep birlikte ona saldırdılar. Bayıltıncaya kadar dövdüler. Fakat Suheyb (ra) bu yapılanlara hiç aldırış etmemiş, müşrikleri her gördüğünde onlara cevap yetiştirmiştir.[6]
Suheyb (ra) Hz. Peygamber’den (sav) Mekke’den Medine’ye hicret izni çıkmasından sonra Medine’ye gitme hazırlıklarına başladı. Ancak müşrikler onun Mekke’den ayrılmasına izin vermediler: “Sen Mekke’ye bir köle olarak geldin. Fakirdin. Bizim sayemizde zengin oldun. Burada kazandığın serveti beraberinde götürmek istiyorsun. Buna razı olamayız. Seni bırakmayız” dediler. Suheyb (ra) bunun üzerine torbasında okları çıkararak “Siz hepiniz benim çok isabetli ok attığımı bilirsiniz. Bu okların tamamını üzerinize yağdırırım. Oklarım biterse kılıcımla müdafaada bulunurum. Kılıcım elimde, oklarım çantamda bulundukça hiçbirinizi yanıma yaklaştırmam” diye meydan okudu. Ardından da “Sizin asıl istediğiniz benim Mekke’de bulunan servetimdir. Buradan ilân ediyorum, ne kadar malım varsa hepsi sizin olsun. Yeter ki yolumdan çekilin”. Müşrikler bunu duyunca Suheyb’in (ra) mallarını yağmalamak üzere çekildiler ve yolunu açtılar. Böylece Suheyb (ra) dini, îmanı uğrun Mekke’deki bütün mal varlığını müşriklere terk etmiş oldu.[7]
Suheyb b. Sinan (ra), hicret yoluna devam ederek kendisinden kısa süre önce Kuba’ya varmış bulunan Allah Rasûlü’ne (sav) kavuştu. Burada bulunan Müslümanlarla hasret giderdikten sonra hicreti esnasında Mekkeliler ile aralarında gerçekleşen hadiseyi anlattı. Servetini Mekkelilere teslim etmek suretiyle onların ellerinden kurtulduğunu bildirdi. Bunun üzerine Allah Rasûlü (sav), onu “Ey Ebû Yahya, sen bu alış-verişten kârlı çıktın, ziyan etmedin.” sözüyle müjdeledi.[8]
Suheyb (ra) hicretten sonra bir süre Sa’d b. Heyseme’nin (ra) evinde misafir kaldı. Hz. Peygamber (sav) onu Ashâbdan Hâris b. Samme (ra) ile din kardeşi yaptı.[9]
Sahâbîler arasında temiz mizacı, fazilet ve olgunluğu, hazırcevaplığı ve tatlı latifeleri temayüz eden Suheyb b. Sinan (ra), bilhassa yabancı ve sahipsiz insanlara merhameti ve misafirperverliği ile tanınmıştır. Kendisi ülkesinden uzakta gurbetin ne demek olduğunu bizzat yaşamış, bu sebeple aynı durumdaki insanların sıkıntılarını giderme adına özel gayret sarf etmiş, bilhassa, garib, yolcu ve yabancılar için malını israf derecesinde harcamıştır. Onun bu âdetini gören Hz. Ömer (ra) bir gün kendisine “Yâ Suheyb, sen çok yemek yediriyorsun. Malını israf ediyor sayılmaz mısın?” diye sorduğunda ondan şu cevabı almıştır: “Benim insanlara fazla yermek yedirmem, Rasûl-i Ekrem’den (sav) işittiğim şu hadisten sonra artmıştır: ‘Sizin en hayırlınız yemek yediren ve selâm verendir.’ İşte benim fazla ikramda bulunmam bunun içindir”.[10]
Suheyb (ra) ashâb arasında ok atmadaki ustalığı ile meşhurdur. Bu sebeple Bedir, Uhud ve Hendek başta olmak üzere bütün gazvelerde Hz. Peygamber (sav) ile birlikte bulunmuş ve bu muharebelerde pek çok yararlılık göstermiştir. Onun Hz. Peygamber’in (sav) vefatından sonra adının duyulduğu en önemli hadise ise, Hz. Ömer’in (ra) şehid edilmesinden sonra kısa süreliğine Müslümanların imamlığına getirilmiş olmasıdır. Hz. Ömer (ra) ölüm döşeğinde iken halîfelik makamı için Hz. Peygamber’in (sav) Cennet ehlinden saydığı altı sahâbîden teşekkül eden bir aday listesi belirlemişti. Bunlar Hz. Ali (ra), Hz. Osman (ra), Hz. Sa‘d b. Ebî Vakkâs (ra), Hz. Zübeyr b. Avvâm (ra), Hz. Talha b. Ubeydullah (ra) ve Hz. Abdurrahman b. Avf (ra) idi. Şûrâ üyelerinin tespit edilmesinin ardından seçimin organizasyonu Mikdad b. el-Esved’e (ra) verildi. Bu faaliyetin denetlemesini Ebû Talha el-Ensârî (ra) yapacaktı. Hz. Ömer (ra), seçim esnasında Müslümanların imamsız kalmaması için, namaz kıldırma görevini çok sevdiği ve itibar ettiği Suheyb-i Rûmî’ye (ra) devretti.[11] Gerek Mekkeli, gerekse Medineli kabilelere mensup pek çok Ashâb büyüğü varken, bu mühim görevin Suheyb’e (ra) verilmesi, İslâm’da inananların eşit olduğu prensibinin açık bir şekilde işaretidir. Zira, azatlı bir köle Müslümanlara imamlık yapmış ve resmen halîfelik makamında bulunmuştur. Suheyb (ra) bu şekilde yeni halîfe Hz. Osman (ra) seçilinceye kadar üç gün de olsa Müslümanların halîfesi olma şerefine ulaşmıştır.
Suheyb b. Sinan (ra) hem Hz. Osman (ra), hem de Hz. Ali’nin (ra) halîfelikleri döneminde yaşamıştır. Hicretin 38. yılında (M.658), 73 yaşında Medine’de vefat etmiş, Cennetü’l-Bakî kabristanına defnolunmuştur.[12]
[1] İbn Sa’d, III, 226; İbn Abdilberr, II, 726-728.
[2] İbn Abdilberr, II, 528.
[3] İbn Sa’d, III, 226; İbn Abdilberr, II, 729.
[4] İbn Hişâm, I, 342.
[5] İbn Sa’d, III, 227.
[6] İbn Sa’d, III, 228.
[7] İbn Abdilberr, II, 279.
[8] İbn Sa’d, II, 228-229.
[9] İbn Sa’d, II, 229.
[10] İbn Abdilberr, II, 730.
[11] Taberî, IV, 228.
[12] İbn Sa’d, III, 230; İbn Abdilberr, II, 733. Bk. Efendioğlu, Mehmet, “Suheyb b. Sinan”, DİA, XXXVII, 476-477.
KURAV
